Ақиқатты уақыттағы тәртіпте жұмыс істейтін, жүйесін құру бойынша жұмысы, 1995 жылы Ұлттық Банкпен басталды. Тура бір жылдан кейін Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (бұдан әрі – ҰТК), негізінде функцияланатын ірі төлем Жүйесі енгізілді (бұдан әрі – ІТЖ). Ақиқатты уақыт режиміндегі есеп айырысудың ақырғылығы және пікірсіздігі, қағазды растауды талап етпейтін, нормативті-құқықтық негізімен дамытқан және Ұлттық Банк тарапынан банк өтімділігін нәтижелі басқаруын жүзеге асыруымен, электрондық құжаттарды енгізу арқылы жетті.

Банктердің өтімділігінің тәуекелдерін басқаруының және жүйенің мониторинг механизмдерінің жетілдіруіне алып келген 2000 жылы Банк аралық Ақша Аудару Жүйесін ендіруі (бұдан әрі – БААЖ) Қазақстан төлем жүйесі дамуының келесі кезеңі болып шықты.

БААЖ өнеркәсіптік пайдалануына 2000 жылдың желтоқсанында Ұлттық Банк және ҰТК енгізілді.

БААЖ бұл электрондық ақшасыз ақша аудару жүйесі, оның пайдаланушылары болып табылатын Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі, қаржы Министрлігінің Қазынашылығы, «Азаматтарға арналған үкімет» Мемлекеттік корпорациясы, екінші деңгейлі банктер, қор биржасы, бағалы қағаз депозитариі және банктік емес қаржылық ұйымдар. Жүйенің әр бір пайдаланушысының Ұлттық Банктегі шоты бар. БААЖ мейрам және демалыс күндерін қоспағанда аптаның барлық күндері жұмыс істейді.

БААЖ V құрылымы болады және келесі үлгі бойынша жұмыс істейді:

Кепілдік банкі (А Банкі) МТ 100, МТ 102 ақша аудару туралы БААЖ хабарлама жібереді

Ақша аудару жағдайда БААЖ Кепілдік Банкті (А Банкті) МТ 900 және Банк Бенефициарды (В Банк) ақшаны аударғаны туралы МТ 910 хабарлайды

БААЖ Банк Бенефициарға ішінде төлем бөлшектері бар МТ 100, МТ 102 хабарламаны жібереді

Кепілдік Банкі Жіберушінің шотынан ақшаны жазып алады, ал Банк Бенефициар Алушының шотына ақшаны қосып алады.

БААЖ өнімділігі 1 секундтің ішініде орта есеппен 5-7 өнделетін қаржы транзакцияларды құрайды

ҰТК өндейтін толықтыратын және бекітетін SWIFT тәрізді хабарлар форматтарын пайдалана отырып БААЖ хабарлармен алмасу тек электрондық тәсілмен жүзеге асырылады

БААЖ операциялық күні

Перед началом операционного дня МСПД, в установленное графиком время, Национальный Банк на основании платежного поручения пользователя осуществляет перевод денег с БААЖ операциялық күннің басталысына дейін, графикпен белгіленген уақытта, Ұлттық Банк пайдаланушының төлем тапсырмасы негізінде, Ұлттық Банкте ашылған, онда қалған сомма аралығында, Ұлттық Банктің арнайы белгіленген шотына (бұдан әрі – жүйе шоты) оның корреспонденттік шотынан ақша аударуын жүзеге асырады.

Пайдаланушылардың орындаған төлем тапсырмалары негізінде Ұлттық Банк БААЖ пайдаланушылардың өзінің корреспонденттік шоттарынан Ұлттық Банктегі жүйе шотына және олардың банктік идентификациялық кодтарында ақша сомалары туралы ішінде ақпараты бар электрондық ведмосын түрлендіреді және жібереді.

Тәуекелдерді басқару мақсатында Ұлттық Банк сондай-ақ ҰТК пайдаланушының дебеттік кезектегі максималдық жіберілетін төлем тапсырмалар сомасы туралы электрондық ведмосын жеткізеді. Осы ведмосінде оның кезегінде тіркелген пайдаланушының банктік идентификациялық коды және төлем тапсырмалардың жалпы сомасы болады. Операциялық күннің ішінде пайдаланушының жүйеде ағымды балансты ауыстыруға мүмкіндігі болады.

Пайдаланушылардың ақша сомалары туралы ақпарат, олар өздерінің корреспонденттік шоттарынан Ұлттық Банктегі шот жүйесіне аударылған және Пайдаланушының кезегінде тіркелуі мүмкін, төлем тапсырмалардың максималдық жалпы сомасы, Ұлттық Банкке ақиқатты уақыт режимінде пайдаланушылардың өтімділігін басқаруына рұқсат береді.

БААЖ операциялық күні сағат 9-00 басталады.
Операциялық күнді ашуына дейін ҰТК Ұлттық Банк бөлімшесінен алған электрондық ведомост негізінде, ҰТК пайдаланушылардың орналасқан жерлеріне жүйе шотынан сомаларды бейнелеуін жүргізеді. Сондай-ақ пайдаланушының кезегінде тіркелуі мүмкін, төлем тапсырмалардың максималды жалпы соманың жазуы жүргізіледі.

Операциялық күннің ішінде БААЖ ақиқатты уақыт режиміндегі пікірсіз және ақырғы есепті жүзеге асырады.

Жүйеде ақша аударуы пайдаланушының ақша сомасы шегінде жүзеге асырылады, Ұлттық Банктегі жүйе шотына оның аударуы және оның басқа пайдаланушылардан қабылдаған сомалары. Ақша жетіспеген жағдайда, төлем тапсырмалар кезекке тұрады.

Жүйеде ақша аударуы пайдаланушының ақша сомасы шегінде жүзеге асырылады, Ұлттық Банктегі жүйе шотына оның аударуы және оның басқа пайдаланушылардан қабылдаған сомалары. Ақша жетіспеген жағдайда, төлем тапсырмалар кезекке тұрады.

Кезекте болған төлем тапсырмалары, басымдылық кодтарымен сәйкес өнделінеді. Басымдылық кодтары шегінде кезектен төлем тапсырмаларды орындау FIFO принципі бойынша олардың кезекке түсу тәртіпте жүргізіледі. Пайдаланушылар төлем тапсырмаларды орындаудың кезектілігін орнатуға құқылы.

Егер пайдаланушыдан кезекті төлем тапсырмасы түскен кездегі, кезекте тұрған төлем тапсырмалардың максималдық жалпы сомасы, рұқсат етілген мағынадан көп болған жағдайда, онда бұл төлем тапсырмасы жойылады.

Кезекте тұрған төлем тапсырмалары қай кезеңде болса да пайдаланушы-төлеушімен шақырылуы мүмкін.

Пайдаланушының орналасқан жері бойынша әр бір кредиттік жазып алуынан кейін, БААЖ оның кезегінде табылған төлем тапсырмаларды жүргізу мүмкіндігін тексереді. Осы құралдарды пайдалана отырып, пайдаланушы өзінің кезегін басқаруына мүмкіндік алады.

БААЖ электрондық-сандық қолды тексеру жолымен қабылдаған хабардың аутентификациясын жүргізеді. БААЖ өнделген кездегі төлем тапсырманың бақылауы жүзеге асырылады, соның ішінде:

• қабылдаған форматтар хабардың құрылымының сәйкестілігіне
• электрондық сандық қолдың әдептілігіне
• референстің кездесетін жағдайына
• Жіберуші мен алушының ББК дұрыстығына
• Жіберуші мен алушы шотының бақылау разрядтарына
• Валюталандыру күннің сәйкестілігіне
• Төлемдерді жіберушімен жіберу және алушымен алу үшін құқықтың болуына
• ТТБК толтырылған кодтарының болуына
• Пайдаланушының орналасқан жерінен, төлем тапсырмада көрсетілген, сомманы жазып алу мүмкіндігі

Бақылау талаптарын орындамаған жағдайда, қатенің атауы және коды көрсетіліп, жіберушіге қате туралы (МТ905) төлем хабарлама құрумен төлем қабылданбайды.

Бақылаудың барлық тармақтарының орындаған кездегі, БААЖ ақша аударуды жүзеге асырады, төлемді жіберушіге (МТ 900) дебеттену растауы құрылады, төлемді алушыға – (МТ910) кредиттеуді растау және ақшаны шотқа есепке алу үшін негіздемесі болып табылатын (МТ100, МТ102) төлем тапсырмасы тапсырылады.

Пайдаланушылардың сұратулары бойынша операциялық күннің ішінде БААЖ пайдаланушының БААЖ орналасқан жерінің күйі туралы үзіндіні электрондық тәсілмен береді:

• орындалған төлем тапсырмалары бойынша;
• пайдаланушының кезегінде тіркелген, төлем тапсырмалары бойынша;
• жүйеде пайдаланушының ақша қалдықтары туралы.

Өзінің келесі операциялық күннен кешіктірмей, ақша пайдаланушылары-алушылары алғаннан кейін, төлем тапсырманы тексеру және өздерінің корреспонденттік шоттарына ақшаны есепке алғаннан кейін БААЖ операциялық күннің ішінде өздерінің клиенттерінің шоттарына ақшаны қабылдау (есепке алуын) орындайды. БААЖ ҰТК құрған бөлшек төлем Жүйесі төлемдер бойынша ақша аударуды жүзеге асырады, сондай-ақ DVP принципі бойынша есеп жүргізе, бағалы қағаздар бойынша сауда нәтижесі бойынша есеп агенттің функциясын атқарады. Есеп келесі схема бойынша жүргізіледі:

1. Орталық бағалы қағаз Депозитарийі (бұдан әрі – ОД) келісімді тіркеген кейін, сатушы-банктегі қажетті бағалы қағаз мөлшерін блокадалайды.
2. ОД БААЖ арқылы сатып алушы – банк шотын барлық келісім сомасына жүйеде дебеттейді және жүйеде өз шотын кредиттейді.
3. сатып алушы – банк шотын дебеттеу растауын алғаннан кейін, ОД сатып алушы банкке бағалы қағаз аударуын жүзеге асырады.
4. Өзінің жүйедегі шотынан сатушы-банктің шотына келісім соммасын аудару үшін ОД БААЖ өткізбені түрлендіреді.

Жабылу уақыты басталысына дейін БААЖ ақша аудару операциялық күннің ішінде жүргізіледі. Операциялық күннің жабылуы сағат 20:00 жүргізіледі. Бірақ Ұлттық Банктің өкімі бойынша операциялық күні ұзартылуы мүмкін.

Операциялық күні жабылғаннан кейін, БААЖ әрбір пайдаланушыға операциялық күнді аяқтайтын құжаттар жинағын қалыптастырады:

• өткізілген төлемдер туралы үзінді
• өткізілген төлемдер туралы кеңейтілген үзіндіні
• өткізілмеген құжаттардың ведмосін
• пайдаланушы хабарларының өтуі, хабар түрлерінің және олардың өту уақыты туралы анықтама.

Ұлттық Банкке пайдаланушылардың сальдо позицияларымен электрондық ведмосі жіберіледі. Ведомоста пайдаланушының банктік идентификациялық коды, пайдаланушының позициясы бойынша кіретін қалдығы, дебет бойынша жалпы соманың айналымы, несие бойынша жалпы соманың айналымы және пайдаланушының шығыс позиция сальдосы болады.

Пайдаланушылардың корреспонденттік шоттарына қызмет көрсететін Ұлттық Банк бөлімшесі, элетрондық ведмосін алып, оны ҰТК жүйе позициясы, Ұлттық Банк жүйе шоты және БААЖ пайдаланушылардың позицияның жалпы сальдо соммасы арасындағы ақша соммасының теңділігін; сондай-ақ пайдаланушылардың дебеті және кредиті бойынша сомма айналымы позицияларының теңділігін және барлық талап еткен деректемелердің болуын және дұрыстығын тексереді де, содан кейін орындалған тексеру туралы ҰТК хабарлайды.

Содан кейін Ұлттық Банк пайдаланушы позициясы қалдық сомасында Ұлттық Банк жүйе шотынан Ұлттық Банкте ашылған пайдаланушының корреспонденттік шотына ақша аударады.

БААЖ пайдаланушылардың кредиттік тәуекелімен және өтімділік тәуекелімен басқару макқсатында, Ұлттық Банк бөлімшесі жүйенің мониторингін жүргізеді. Мониторинг пайдаланушылардың позицияларының ағымды күйі туралы мәліметтері, дебеттік және кредиттік айналымдары, кезектегі құжаттар және өткізілген төлемдердің саны мен көлемі негізінде ақиқатты уақыт режимінде жүргізіледі. Қажетті жағдайда Ұлттық Банк бөлімшесі барлық деректемелер тұрғысында әр бір пайдаланушының барлық төлемдерін қарауға мүмкіндігі болады.